فرش‌های دستباف ایرانی به دلیل زیبایی و تنوع طرح و نقش، در بین هنرهای مردمی جایگاه بسیار ویژه‌ای دارند. حضور و بقای این هنر در تاریخ ایران، نمایانگر فرهنگ و هنر مردمان روستاها، شهرها و عشایر است. هنر فرش در مناطق مختلف با روش‌ها و خصوصیات کاربردی خود، زیبایی را به وجود می‌آورد. رنگ و نقش در هر منطقه ویژگی‌های بومی و خاص خود را دارند و در کنار خصوصیات فنی منطقه، تمایز فرشها را ممکن می‌سازند. تنوع طرح فرش‌های دستباف ایرانی، به آنها اعتبار هنری قوی‌تری می‌بخشد.
دسته‌بندی‌های مختلفی برای طرح فرش دستباف ایرانی وجود دارد. یکی از دسته‌بندی‌های معروف توسط شرکت سهامی فرش ایران، شامل ۱۹ گروه اصلی و تعداد زیادی طرح فرعی است. با بلاگ سایت فرش دهکردی که یکی از مراجع اصلی خرید فرش دستباف است، همراه باشید.
انواع دسته بندی طرح فرش دستباف
دسته بندی کلی از طرح‌های فرش دستباف در ایران شامل انواع زیر است، با این دسته‌بندی‌ها می‌توانید طرح‌های مختلفی را در فرش‌های ایرانی بشناسید و لذت ببرید. این فرش ها در قیمت فرش دستباف بسیار تاثیرگذار است.
1. طرح‌های سراسری: در این طرح‌ها، قرینه (تکرار الگو) رخ نمی‌دهد و کل طرح باید روی کاغذ کشیده شود. این طرح‌ها معمولاً طرح‌هایی جهت‌دار هستند، به این معنی که از یک طرف معنی دارند.
2. طرح‌های یک دوم: این طرح‌ها دارای یک خط تقارن عمودی هستند. بافنده با استفاده از یک دوم طرح، طرح کامل را می‌بافد.
3. طرح‌های یک چهارم: این طرح‌ها دارای دو خط تقارن هستند. بافنده با استفاده از یک چهارم طرح، کل طرح را می‌بافد.
این دسته بندی کلی برای آشنایی بیشتر با طرح فرش دستباف ارائه شده است.
طرح‌های محرابی
طرح‌های محرابی در فرش دستباف ایران دارای ارتباط مستقیم با معماری مذهبی اسلامی هستند و به دلیل اهمیت و مقدسیت نماز، طرح‌هایی با محوریت محراب و مفاهیم مذهبی دارند. فرم این قالی‌ها شامل یک طرح محراب در بالا است که به یک طاق کوچک ارتباط دارد و با دو لچک در گوشه‌ها ختم می‌شود. اکثر این طرح ها قدیمی هستند و قیمت بالایی دارند.
این نمادها نشان می‌دهند که مومن باید رو به قبله بایستد و در هنگام نماز سر خود را بر روی طاق قرار داده و دست‌ها را بر روی لچک‌ها قرار دهد. همچنین در قسمت فوقانی این قالی‌ها، اشعار و آیاتی از قرآن و کلمات دینی قرار می‌گیرند که نمایانگر زندگی معنوی است. در قسمت پایینی قالی، طرح‌هایی از گلدان‌های گل و کوزه‌های آب، حیوانات و مخلوقات زمینی دیده می‌شود که نمایانگر زندگی زمینی است.
این طرح‌ها جزو طرح‌های فرش دستباف جهت‌دار با نقشه یک دوم هستند و معمولاً در ابعاد کوچک بافته می‌شوند. در دوره صفویه در ایران، طرح‌های گلدانی پر و پیچ و خم و کتیبه‌های نوشته شده رواج پیدا کرد. در عشایر و روستاها نیز از نمادها برای دفع شر و نگهداری از نظرات بد استفاده می‌شود.
طرح‌های محرابی شامل محراب قندیلی، ستون‌دار، کتیبه دار، گلدسته‌ای، هزار گل، گلدانی و درختی می‌شوند. این طرح‌های فرش دستباف به عنوان ترکیبی از عناصر مختلف در نظر گرفته می‌شوند.
طرح لچک ترنج
طرح لچک ترنج یکی از رایج‌ترین طرح‌های فرش دستباف است. این طرح شامل یک ترنج مدور در مرکز قالی است که ابعاد و جلوه آن بقیه طرح را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در ترکیبات سنتی، طرح ربعی ترنج در گوشه‌ها تکرار می‌شود و این قسمت‌ها به آن “لچک” نامیده می‌شوند.
استفاده از ترنج مرکزی یکی از ویژگی‌های بارز تولیدات درباری دوره صفویه است. این طرح پیشینه‌ای کهن دارد و در ابتدا ترنج‌های هندسی در قالی‌های مملوکی مصر و اناتولی دیده می‌شد. سپس ترنج‌های منحنی در قالی‌های عثمانی و درباری ایران ظاهر شدند.
طرح ترنج در قرن 15 و به تأثیر حمایت سلاطین تیموری در ایران رواج یافت. این طرح فرش دستباف در واقع نمایشی از خورشید است که مفهوم دروازه آسمانی را داراست و راهی است بین دنیای خاکی و آسمانی. همیشه طرح ترنج تاثیری در قیمت فرش دستباف دارد.
ترنج‌ها در بیشتر موارد به شکل بیضی و به صورت طولی هستند و دارای دو بخش هم جوار به نام “سر ترنج” هستند. معمولاً ترنج‌ها رنگی متضاد با رنگ زمینه قالی هستند و در طرح فرش دستباف و رنگ با لچک‌ها هماهنگی دارند. علاوه بر ترنج‌های دایره و بیضی، از ترنج‌های لوزی شکل، هندسی و شش ضلعی نیز در طرح‌ها استفاده می‌شود.
طرح‌های مینیاتوری
فرش هایی که شامل تصاویر و اشیایی با حقیقت‌گرایی هستند و براساس طرح‌های مینیاتوری ساخته می‌شوند، نمونه‌هایی ارزشمند و ویژه در مجموعه‌های خاصی هستند که به صورت سفارشی تولید می‌شوند. در دوره قاجار، طبقه ثروتمند علاقه‌مند به قالی‌هایی با موضوعات بومی مثل حکایات شکار شاه خسرو و بهرام گور در دوره ساسانی، ادبیات حماسی مثل لیلی و مجنون، و همچنین موضوعات اروپایی داشتند. بنابراین، قالی‌هایی با موضوعات متنوعی از لیلی و مجنون تا ناپلئون بافته می‌شدند.
همچنین، در اواخر قرن نوزدهم در دربار قاجار، چهره‌نگاری موضوع دیگری نیز به شدت رواج پیدا کرد. این چهره‌نگاری‌ها تحت تأثیر نقاشی اروپایی قرار گرفته و تصاویر شاهزادگان و اشراف زادگان را در قالی‌ها به تصویر می‌کشند. هنرمندان در این دوره، به زیورآلات، لباس‌ها و دکوراسیون گران‌قیمت بسیار توجه داشتند و این عناصر الهام بخشی برای طرح فرش دستباف بود. یکی از شاهان معروف و محبوب که در قالی‌ها به تصویر کشیده می‌شود، شاه عباس صفوی با سبیل‌های بلند است.
این طرح فرش دستباف به عنوان یکی از طرح‌های سراسری محسوب می‌شود و معمولاً در حاشیه آن کتیبه‌هایی با اشعار فارسی قرار دارند و نام بافنده و طراح نیز ذکر می‌شود.
طرح شکارگاه
این طرح‌ها در دوره صفویه رواج یافته‌اند و شامل صحنه‌های شکار، اسب‌سواران در تعقیب شکار، حیوانات درنده واقعی و خیالی در حال مبارزه، و انسان‌هایی در حال نبرد با حیوانات وحشی هستند. این طرح‌ها اغلب جزو نقشه‌های سراسری قالی‌ها هستند. در هنر ایران، شکار به عنوان یک عنصر اشرافی در نظر گرفته می‌شود و نشان‌دهنده برتری هوش و قدرت انسان بر جهان طبیعت است. بافندگان این موضوع را در اثارشان بازآفرینی کرده‌اند. بافت این طرح بیشتر در شهرهای قم، کرمان و اصفهان رایج است.
بته یک طرح فرش دستباف قالیبافی است که در اکثر مناطق قالیبافی کاربرد دارد. این طرح شبیه یک قطره است که در انتها به سمت دیگر خم می‌شود و معانی متفاوتی دارد. از جمله مشک، قطره آب، بادام، میوه کاج، برگ نخل، و منقار طوطی. خاستگاه دقیق این طرح نامعلوم است، اما از قرن 18 در قالی‌ها استفاده می‌شود. بته نزدیک به نمادهای زرتشتی است و برخی معتقدند ریشه آن در شرق دور و طرح معروف یین یانگ که نماد تعادل در جهان است دارد.
بته یک طرح محبوب در قالیبافی است و در زمینه‌ها و حاشیه‌ها استفاده می‌شود. همچنین در طرح محرمات نیز کاربرد دارد. محرمات طرحی است که از ستون‌های عمودی تشکیل شده‌اند و در هر ستون، طرح بته به صورت یک خط زیگزاگی تکرار شده است. فرش دستباف با طرح ترنج قیمت مناسبی دارد.
در مناطق مختلف ایران نیز طرح بته به صورت‌های متفاوتی استفاده می‌شود. به عنوان مثال، در کرمان و درخش، بته‌های دوتایی یا مادر و دختر در یک بته اصلی قرار می‌گیرند. در کردستان، بته‌ها بزرگ هستند و در داخل آنها از گلهای ریز استفاده می‌شود. همچنین، در فرش‌های افشاری، بته‌های ساده و کوچک به صورت اشکال ریز و ساده استفاده می‌شود. در یزد، کرمان و قائنات، بته به شدت محبوب است، شاید به دلیل ایین زرتشتی که در این نواحی رواج دارد.
طرح بته جقه
بته یک طرح فرش دستباف است که در اکثر مناطق قالیبافی کاربرد دارد. این طرح شبیه یک قطره است که در انتها به سمت دیگر خم می‌شود و معانی متفاوتی دارد. از جمله مشک، قطره آب، بادام، میوه کاج، برگ نخل، و منقار طوطی. خاستگاه دقیق این طرح نامعلوم است، اما از قرن 18 در قالی‌ها استفاده می‌شود. بته نزدیک به نمادهای زرتشتی است و برخی معتقدند ریشه آن در شرق دور و طرح معروف یین یانگ که نماد تعادل در جهان است دارد.
بته یک ططرح فرش دستباف است و در زمینه‌ها و حاشیه‌ها استفاده می‌شود. همچنین در طرح محرمات نیز کاربرد دارد. محرمات طرحی است که از ستون‌های عمودی تشکیل شده‌اند و در هر ستون، طرح بته به صورت یک خط زیگزاگی تکرار شده است.
در مناطق مختلف ایران نیز طرح بته به صورت‌های متفاوتی استفاده می‌شود. به عنوان مثال، در کرمان و درخش، بته‌های دوتایی یا مادر و دختر در یک بته اصلی قرار می‌گیرند. در کردستان، بته‌ها بزرگ هستند و در داخل آنها از گلهای ریز استفاده می‌شود. همچنین، در فرش‌های افشاری، بته‌های ساده و کوچک به صورت اشکال ریز و ساده استفاده می‌شود. در یزد، کرمان و قائنات، بته به شدت محبوب است، شاید به دلیل ایین زرتشتی که در این نواحی رواج دارد.
گول
“گول”، یک واژه ترکی به معنی “دسته” است که در زمینه قالیبافی به ترنج‌های چند وجهی در ابعاد مختلف اطلاق می‌شود. این ترنج‌ها دارای نقوش مایه‌های کوچک داخلی هستند و طرح فرش دستباف ویژگی آنها مربوط به قالی‌های ترکمن و بخارا است. در دوره سلجوقی، استفاده از گول‌های بزرگ با طرح‌های ساده شده پرندگان و اژدها بسیار متداول بوده و این گول‌ها به عنوان نمادهای مقدس شناخته می‌شدند.
گول‌ها دارای طرح‌ها و تزئینات مختلفی هستند و با نام‌های متنوعی شناخته می‌شوند. به عنوان مثال، گول تکه دارای چهار بخش با نقوشی شبیه به صلیب است و گول ساتر دارای تزئینات مقطعی دندانه دار است. همچنین، گولی گول یا گول گلدار دارای تزئینات شبیه به گلهای کوچک سه‌برگی است. در فرش های ترکمن، گول‌ها به صورت ترکیبات هندسی در زمینه‌های پرتوش و با ترتیب ردیفی و ستونی استفاده می‌شوند و به همراه طرح‌های ثانویه صلیب شکل یا چندضلعی جفت می‌شوند. طرح گول یک فرش دستباف ارزان قیمت است.
میناخوانی
طرحی است مشتق گرفته از طرح ماهی هراتی که در رئوس لوزی ها به جای گل های نخلی از گل های مدور با گلبرگ های بیشتر استفاده شده است. عموماً گل‌ها به رنگ قرمز روشن هستند و زمینه قالی به رنگ سرمه‌ای است و رنگ کرم به ندرت به کار رفته است. از قرن ۱۸ در بافت فرشها در جوشقان و شیراز و سپس توسط عشایر و روستاییان به شکل ساده‌تری رواج پیدا کرد. در ورامین، گروه‌های کرد پازوکی زندگی می‌کنند که طرح فرش دستباف میناخوانی را بسیار زیبا و حرفه‌ای و با نقش‌مایه‌های مختص به خود می‌بافند که به میناخوانی ورامین معروف است.
در واقع، این متن به صورت سئو شده و یونیک نوشته شده است. توصیه می‌کنم در استفاده از این متن، از عناصر بهینه‌سازی موتورهای جستجو و تأکید بر ارائه محتوای منحصر به فرد توجه کنید. با این کار، می‌توانید بهبود رتبه سایت خود در نتایج جستجوی گوگل و سایر موتورهای جستجو را تجربه کنید.
طرح های گلدار
از رایج‌ترین عناصر تزئینی در قالی‌ها، گل‌ها به شکل‌ها و اندازه‌های متفاوت و با طبیعت‌گرایی بسیار طراحی می‌شوند. بر اساس توافق، گلهای نخلی به شکل نامتقارن یا جهت‌دار و گلهای متقارن به گلهای سرخ یا رز معروف هستند که همه آنها در دسته گلهای ختایی قرار می‌گیرند. این گل‌ها ریشه در گلهای لوتوس و خطمی از طرح‌های سنتی چین و خاور دارند.
در قرن ۱۷، طرح گل نخلی الهام گرفته از گل لوتوس به نام شاه عباسی در فرشها رواج پیدا کرد و هنوز هم در قالی‌ها بسیار استفاده می‌شود. نقش‌مایه گل در طرح‌های مختلف کاربرد دارد و با توجه به طرح فرش دستباف ، انواع گوناگونی را شامل می‌شود. برخی از این طرح‌ها شامل طرح گل و بلبل، دسته‌های گل در کنار تصویر پرندگان، طرح گل حنایی در مشک‌آباد و سلطان‌آباد که شامل گلهای مدوری است در داخل شبکه‌هایی از برگ‌های دندانه‌دار و ساقه‌های ظریف، طرح گل فرنگ که همان گلهای رز فرانسوی است که هم در حاشیه و هم در متن استفاده می‌شود و در قرن ۱۹ رواج پیدا کرد.
در چین، گلهای به‌کار رفته درطرح فرش دستباف معانی متفاوتی دارند. به‌عنوان مثال، گل خار یا یخ نماد شجاعت در مقابل سختی‌ها و نماد زمستان است. گل بامبو نماد ثبات و زندگی طولانی است، گل داوودی نماد پاییز است، گل خطمی نماد ثروت، زیبایی و عشق، گل ارکیده نماد فروتنی و تواضع، گل لوتوس نماد قدیمی از پاکی، قدرت، باروری و حاصل‌خیزی و نماد تابستان است، و شکوفه هلو نماد بهار است.